SỰ TÍCH HỒ BA BỂ

Ngày xưa ngày xưa, có một bà già ăn mày thường xuất hiện ở đám hội ăn chay niệm Phật của người dân ở xã Nam Mẫu. Bà đi đến đâu cũng bị người ta xua đuổi, xa lánh vì bộ dạng gớm ghiếc: quần áo rách rưới không đủ để che tấm thân gầy gò, lở loét. Một mùi hôi thối tỏa ra từ bà rất khó chịu. Đến đâu bà cũng thều thào mấy câu: “Đói quá! Các ông các bà làm phước cho tôi chút gì với!”

Nhưng mãi đến chiều tối, người đàn bà ấy vẫn không được gì. Ra khỏi đám hội, bà thất thểu bước vào xóm. Nhưng đi đến nhà nào, bà cũng bị người ta đuổi ra, chửi mắng rất thậm tệ.

May thay, có hai mẹ con nhà nọ thương tình bà cụ già nên đưa bà vào nhà, lấy cơm cho bà ăn và trải chiếu trên chõng cho bà cụ nghỉ tạm. 

Khuya hôm đó, hai mẹ con đang ngủ thì bà ta lại gõ cửa xin ngủ nhờ vì đi nhà nào cũng bị xua đuổi. Thế là hai mẹ con vui vẻ đồng ý còn mình thì ra chỗ khác nằm tạm. Người đàn bà vừa nằm thì liền ngáy như sấm. Hai mẹ con nhìn ra thì thấy chõng sang rực lên trong bóng tối. Thì ra đây không phải là bà già ăn mày nghèo lở loét nữa mà là một con giao long khổng lồ đang nằm cuộn mình, đầu gác lên xà nhà, đuôi chạm xuống đất.
Người mẹ thấy vậy vô cùng kinh hãi nhưng nhà thì cách xa chỗ của dân làng nên không biết kêu ai cứu đành trùm chăn kín và ngủ, phó mặc co may rủi. 

Sáng hôm sau tính dậy thì không thấy giao long đâu cả. Bà ăn mày đã dậy và sửa soạn chuẩn bị ra đi. Trước khi từ biệt, bà nói:

– Chúng nó thờ Phật mà hành xử độc ác. Chúng đáng bị trừng phạt. Chỉ có mẹ con bà là người tốt bụng. Đêm nay, khắp vùng này sẽ bị lũ tràn đến. Hãy cầm lấy gói tro này để rắc quanh nhà. Nội trong đêm nay thì đừng đi đâu cả hoặc lên núi mà tránh.

Người mẹ băn khoăn hỏi thêm:

Nhưng làm thế nào để cứu giúp moi người được?

– Bà hãy cầm lấy vỏ trấu này, cắn làm đôi, nó sẽ giúp mẹ con bà làm việc thiện

Nói xong, bà ta biến mất. Hai mẹ con họ đem chuyện kể cho mọi người thì ai nấy đều bật cười và không tin.

Quả nhiên, đêm hôm đó, lúc hội đang diễn ra náo nhiệt, nước lũ ở đâu tràn tới, chảy xiết. Đất đá đều bị lở ra, cuốn trôi nhà cửa, ruộng vườn. Thấy thế mọi người bỏ cả lễ bái, hốt hoảng chạy trốn tìm nơi ẩn nấp nhưng không kịp. Chỉ có riêng nhà của hai mẹ con nọ thì nổi lên giữa vùng trời nước mênh mông. Bỗng một tiếng ầm dữ dội phát ra, đất đá nhà cửa, người vật đều chìm nghỉm, nước tung tóe mù trời. Một con giao long to lớn nổi lên, bay vòng quanh xã Nam Mẫu.

Đau xót trước cảnh tượng nước lớn, hai mẹ con đem vỏ trấu thả xuống nước. Vừa xuống nước, hai mảnh trấu đã biến thành hai chiếc thuyền. Rồi mặc mưa gió, họ chèo thuyền đi cứu vớt dân làng đang gặp nạn.

Vùng nước ngập ấy ngày này gọi là hồ Ba Bể. Còn căn nhà cuả hai mẹ con tốt bụng thì trở thành một hòn đảo nhỏ giữa hồ gọi là gò Bà Góa hay mọi người thường gọi là hồ Ba Bể.